Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng các đồng chí Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp gặp mặt các cán bộ cao cấp toàn quân (11-5-1969). Ảnh: TƯ LIỆU (Nguồn nhandan.vn)
Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng Mác xít chân chính, xuất phát từ bản chất giai cấp công nhân của Đảng Cộng sản. Hồ Chí Minh coi nguyên tắc tập trung dân chủ là nguyên tắc rất quan trọng trong xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam, là nguyên tắc số một, bất di bất dịch, bảo đảm cho Đảng lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Hồ Chí Minh lý giải vấn đề tập trung dân chủ trong Đảng là: Cá nhân phải phục tùng toàn thể, số ít phải phục tùng số nhiều, cấp dưới phải phục tùng cấp trên, địa phương phải phục tùng Trung ương. Thực hiện tốt nguyên tắc này sẽ bảo đảm cho “Đảng tuy nhiều người, nhưng khi tiến đánh chỉ như một người”. Đó là biểu hiện cụ thể của tính tiền phong, chiến đấu của giai cấp công nhân.
Nguyên tắc tập trung dân chủ là sự thống nhất biện chứng giữa hai mặt tập trung và dân chủ; hai mặt này tác động, bổ sung cho nhau, tạo thành một chỉnh thể thống nhất. Trong đó, dân chủ là điều kiện, tiền đề của tập trung; còn tập trung là cơ sở bảo đảm cho dân chủ được xác định và phát huy. Yêu cầu khi thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ là: mọi cán bộ, đảng viên đều có quyền tham gia vào việc quyết định công việc của Đảng; có quyền được thông tin, thảo luận, tranh luận, nêu ý kiến riêng, bảo lưu ý kiến trong tổ chức; nhưng khi tổ chức đảng đã có nghị quyết thì phải nói và làm theo nghị quyết; thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, cá nhân phục tùng tổ chức, các tổ chức đảng trong toàn Đảng phục tùng Đại hội đại biểu toàn quốc, Ban Chấp hành Trung ương và Bộ Chính trị, Ban Bí thư. Việc phát triển và mở rộng dân chủ trong Đảng phải luôn đi đôi với tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo tập trung thống nhất của Đảng, giữ nghiêm kỷ cương, kỷ luật. Dân chủ càng phát triển thì tập trung càng vững chắc, sức mạnh của Đảng càng được khẳng định. Nếu thực hành dân chủ tốt, Đảng sẽ quy tụ được trí tuệ, khơi dậy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của mọi cán bộ, đảng viên, tạo sự đoàn kết, thống nhất, tình đồng chí, giúp nhau hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ. Bởi vậy, trong sinh hoạt và hoạt động của các tổ chức đảng, phải kết hợp chặt chẽ dân chủ với tập trung, không được tuyệt đối hóa mặt nào. Bởi vì, theo Hồ Chí Minh, tuyệt đối hóa tập trung sẽ dẫn đến quan liêu, chuyên quyền, độc đoán; tuyệt đối hóa dân chủ sẽ dẫn đến tình trạng vô chính phủ, vô tổ chức, kỷ luật. Cả hai biểu hiện này đều nguy hại và làm giảm sức mạnh của Đảng. Do đó, thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ không chỉ tạo cho Đảng đoàn kết, kỷ luật thống nhất, nghiêm minh, mà còn tạo cơ chế hữu hiệu nhất để phát huy mọi sáng kiến, sáng tạo, khai thác mọi trí tuệ của đảng viên, của cơ sở, qua đó nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của tổ chức cơ sở đảng và của toàn Đảng.
Thực tiễn hơn 91 năm lãnh đạo cách mạng của Đảng đều khẳng định điều nói trên; đa số các tổ chức đảng trong toàn Đảng thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ. Vì vậy, đây là một trong những nguyên nhân làm cho Đảng ta có sức mạnh để lãnh đạo dân tộc đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác to lớn hơn. Tuy nhiên, ở không ít tổ chức đảng hiện nay, việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ còn mặt hạn chế; một số đảng viên do tính đảng không cao, có tư tưởng nể nang, “dĩ hòa vi quý”, “dễ người, dễ ta”, chưa thật sự mạnh dạn trong đấu tranh bảo vệ lẽ phải… từ đó, làm giảm đi sức chiến đấu của tổ chức đảng, đảng viên, hệ quả là một số cấp ủy, tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên bị các cấp xử lý kỷ luật và trong đó có nguyên nhân hết sức quan trọng là tổ chức đảng, đảng viên chấp hành và thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách chưa đảm bảo theo quy định của Đảng.
Liên hệ vấn đề trên ở Đảng bộ tỉnh Sóc Trăng cho thấy vừa qua nhìn chung các cấp ủy, tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên chấp hành và thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng đạt kết quả rất tích cực; dân chủ trong Đảng tiếp tục phát huy, tính chiến đấu của đảng viên không ngừng được nâng lên, đoàn kết nội bộ được tăng cường... tuy nhiên, trong quá trình thực hiện một số ít cấp ủy, tổ chức đảng và lãnh đạo cơ quan thực hiện chưa nghiêm túc, có biểu hiện chưa thực hiện đảm bảo nguyên tắc tập trung dân chủ từ đó dễ dẫn tới nội bộ mất đoàn kết, năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của tổ chức đảng suy giảm.
Nguyên nhân của tình trạng nêu trên có nhiều và rất đa dạng, nhưng chủ yếu là: (1) Chưa xác định rõ cơ chế chịu trách nhiệm trong mối quan hệ giữa tập thể và cá nhân khi thực hiện nguyên tắc “tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách”, dẫn đến khi có sai sót, khuyết điểm thì không ai chịu trách nhiệm, dẫn đến hiện tượng vừa dựa dẫm vào tập thể, không rõ trách nhiệm cá nhân, vừa không khuyến khích người đứng đầu có nhiệt tình, tâm huyết, dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm và dám đột phá vì lợi ích chung, tạo kẽ hở cho cách làm việc tắc trách, trì trệ, hoặc lạm dụng quyền lực một cách tinh vi để mưu cầu lợi ích cá nhân; (2) Cấp uỷ đảng, đặc biệt là những người đứng đầu ở một số cơ quan, địa phương thực hiện không nghiêm Quy chế làm việc đã đề ra; chưa gắn thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ với thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở; chưa coi trọng phát huy vai trò giám sát, tham gia đóng góp xây dựng Đảng, chính quyền và cán bộ, đảng viên của các tổ chức, đoàn thể và nhân dân; (3) Tính đảng, ý thức tự giác tự phê bình và phê bình của đảng viên không cao. Tình trạng né tránh, ngại va chạm, không nói thẳng, nói thật, dễ người dễ ta còn xảy ra; (4) Công tác kiểm tra, giám sát chưa thực hiện thường xuyên, nghiêm túc để “rung chuông báo động” về nhân cách, lối sống, tính đảng của cán bộ, đảng viên cũng như chưa xử lý kịp thời, nghiêm minh những tập thể và cá nhân vi phạm các nguyên tắc của Đảng. Vai trò của Ban Thanh tra nhân dân, của các tổ chức đoàn thể ở cơ quan chưa được phát huy.
Xuất phát từ tình hình trên cũng như để thực hiện nghiêm và giữ vững nguyên tắc tập trung dân chủ, tăng cường đoàn kết thống nhất nội bộ, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của tổ chức cơ sở đảng, đảng viên thiết nghĩ cần quan tâm thực hiện một số việc sau:
Thứ nhất, tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức để mỗi cán bộ, đảng viên thực hiện nghiêm các nguyên tắc của Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ, tự phê bình và phê bình, đoàn kết, thống nhất trong Đảng...; quy định của Đảng và pháp luật của Nhà nước về những điều đảng viên, cán bộ công chức, viên chức không được làm; quy định của Đảng về việc kiểm soát quyền lực; về quy chế làm việc và nội quy của cơ quan... Cấp ủy, người đứng đầu cấp ủy và mỗi đảng viên phải gương mẫu thực hiện nhiệm vụ đảng viên, trong sinh hoạt, lối sống và các mối quan hệ trong cơ quan, ngoài xã hội. Cấp ủy, người đứng đầu cấp ủy, địa phương, cơ quan có quy định cụ thể và biện pháp thiết thực ngăn chặn, khắc phục những nơi có dư luận về biểu hiện thực hiện dân chủ chưa đảm bảo. Tập trung giải quyết tình trạng mất đoàn kết nội bộ hoặc đơn, thư khiếu nại, tố cáo theo quy định.
Thứ hai, mở rộng dân chủ đi đôi với củng cố, tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Những vấn đề cơ bản, quan trọng, những chủ trương, nghị quyết của tổ chức đảng, cơ quan, đơn vị phải được dân chủ thảo luận trong tập thể cấp ủy, lãnh đạo cơ quan và trong tổ chức đảng từ cao đến thấp theo phạm vi, quyền hạn được xác định và được quyết định theo đa số; ý kiến thiểu số vẫn được bảo lưu đệ trình lên cấp trên để xem xét. Khi tổ chức đã thống nhất ban hành nghị quyết thì phải trên dưới đồng lòng, nói và làm theo nghị quyết. Cấp ủy và lãnh đạo cơ quan, đơn vị có quy định và có biện pháp ngăn chặn, xử lý những biểu hiện “bằng mặt, không bằng lòng”, nói một đàng, làm một nẻo, nói trong hội nghị khác, nhưng ngoài hội nghị lại nói khác, nói ở cơ quan khác, nhưng phản ánh lên cấp trên lại khác ...
Thứ ba, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách; đồng thời, có cơ chế hữu hiệu để kiểm soát quyền lực theo hướng quyền lực đến đâu, trách nhiệm đến đó, bảo đảm vai trò lãnh đạo của tập thể nhưng không ngừng đề cao trách nhiệm cá nhân, nhất là trách nhiệm của người đứng đầu theo quy định của Đảng. Chú trọng kiểm tra, giám sát người đứng đầu cấp ủy, địa phương, ngành, đơn vị kinh tế và các lĩnh vực dễ xảy ra sai phạm trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ, quyền hạn được giao và việc giữ gìn phẩm chất đạo đức, lối sống... Nghiêm túc phê bình hoặc có các biện pháp xử lý kỷ luật kịp thời các tổ chức, đảng viên vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ hoặc lợi dụng tập trung dân chủ vì mục đích không chính đáng.
Thứ tư, bản thân mỗi đảng viên cần phát huy tính đảng, tính gương mẫu, tự giác, dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám đột phá, dám chịu trách nhiệm trong thực thi công vụ và trong các quan hệ của mình cũng như tự giác, nghiêm túc thực hiện tự phê bình và phê bình. Nghiêm chỉnh chấp hành kỷ luật của Đảng, kỷ cương hành chính, kỷ luật phát ngôn, bí mật nội bộ. Có cơ chế giám sát và biện pháp xử lý tình trạng “trong nhà chưa tỏ, ngoài ngõ đã tường”, làm nghi ngờ, mất đoàn kết nội bộ.
Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản, là cơ sở bảo đảm hàng đầu để giữ vững bản chất cách mạng và vai trò lãnh đạo của Đảng ta. Nắm vững và thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ là một bảo đảm quan trọng để xây dựng tổ chức cơ sở đảng trong sạch, vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức, góp phần củng cố, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của các tổ chức đảng trong thời kỳ mới. Việc nhận thức không thấu đáo, thực hiện không nghiêm túc nguyên tắc này không chỉ làm tổn hại đến vị thế, sức mạnh của Đảng, mà còn là một trong những căn nguyên dẫn đến sự thoái hóa, biến chất của cán bộ, đảng viên./.
Kiên Trung